Το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την αστροφωτογραφία τοπίου έχει φέρει στο προσκήνιο ένα ιδιότυπο bras de fer μεταξύ των φωτογράφων εστιάζοντας κυρίως στις λεγόμενες Συνθέσεις ή Composites. Στην απλούστερη μορφή οι συνθέσεις αυτές είναι κολάζ φωτογραφιών που περιέχουν και τμήμα του έναστρου ουρανού που ο φωτογράφος με κατάλληλη επεξεργασία δίνει την εντύπωση στο κοινό οτι η φωτογραφία του αποτυπώνει αυτό που είδε στον νυχτερικό ουρανό. Στην ακραία μορφή τους, πολλές τέτοιου είδους φωτογραφίες περιέχουν μη φυσικά φαινόμενα και λανθασμένη απεικόνιση θέσεων των ουράνιων αντικειμένων με αποτέλεσμα την διαστρέβλωση της πραγματικότητας ή την παραπληροφόρηση του κοινού. Όσοι είναι εχθρικοί προς αυτές τις χαρακτηρίζουν ως “fake” ή “φωτοσοπιές”, ενώ οι δημιουργοί τους τις υπερασπίζονται ως digital art ή fine art ή απλά ως συνθέσεις και κολάζ. Αναμφίβολα οι δημιουργικές αυτές συνθέσεις έχουν πολλές φορές υπέροχα αποτελέσματα ειδικά στο αισθητικό κομμάτι και αποτελούν είδος τέχνης που αξίζει κάθε σεβασμό και εκτίμηση αλλά γίνεται να ονομάζονται αστροφωτογραφίες; Το ίδιο ερώτημα βασανίζει κάθε τομέα της φωτογραφίας και το κυνήγι της ψηφιακής εξαπάτησης συνεχίζεται. Δεν εχει κανείς παρα να ρίξει μια ματιά σε μεγάλους διεθνείς διαγωνισμούς που ακύρωσαν αποτελέσματα όταν αντιλήφθηκαν οτι οι φωτογραφίες που βράβευσαν ήταν συνθέσεις ή είχαν υποστεί επεξεργασία πέρα από όση επέτρεπαν οι κανονισμοί βλ. Nikon, Wildlife photographer of the year, Astronomy picture of the day.

Μέρος του προβλήματος, φαίνεται οτι αποτελούν τα social media, η απήχηση τους και οι απαιτήσεις για το “wow” factor που φέρνουν τα like, η ανάγκη για περαιτέρω πωλήσεις tutorials των φωτογράφων που σπρώχνουν τους υπόλοιπους να δημιουργήσουν συνθέσεις που υπερβαίνουν την πραγματικότητα ή δεν μπορούν να διατηρήσουν μια ρεαλιστικότητα. Ένας άλλος παράγοντας που αυξάνει την συχνότητα εμφάνισης εικόνων με αστρονομικά μαγειρέματα είναι η δεξαμενή όπου η αστροφωτογραφία τοπίου έλκει δημιουργούς. Η πρώτη κατηγορία είναι ερασιτέχνες αστρονόμοι που οδηγήθηκαν στην αστροφωτογραφία τοπίου και στην wide field φωτογραφία και η δεύτερη είναι ερασιτέχνες ή επαγγελματίες φωτογράφοι που περιστασιακά στρέφονται στην αστροφωτογραφία τοπίου. Οι πρώτοι που είναι και οι λιγότεροι, ακόμα και όταν δημιουργήσουν κάποια σύνθεση, συνηθίζουν να είναι ακριβείς στις καταγραφές τους και αναλυτικοί με τον τρόπο, τις συνθήκες και τον εξοπλισμο τους καθώς κρίνονται από μια κοινότητα με γνώση του ουρανού εως την τελευταία λεπτομέρια. Αντίθετα οι περισσότεροι από τους δεύτερους έχουν ελάχιστη επαφή με την αστρονομία, με τις τεχνικές της, με τον τρόπο που κινείται ο ουρανός, με την ίδια την νύχτερινή φωτογράφιση εν γένει, γι αυτό και καταφεύγουν σε “κακή” χρήση του photoshop. Οι πάσης φύσεως φωτογραφικές ομάδες και hub είναι γεμάτες με κάθε λογής παράξενες εικόνες όπου τα ηλιοβασιλέματα συνυπάρχουν με την γαλαξιακή οδό, εικόνες από εκδρομές και εξορμήσεις εχουν επεξεργαστεί να προσομοιάζουν νυχτερινά τοπία με ουρανούς απο το νότιο ημισφαίριο στο βόρειο, με τον γαλαξία σε λάθος μοίρες, με φωτοσκιασεις ηλιακού φωτος βουνών και πεδιαδων που λούζονται απο μια τεράστια σελήνη και χορεύτριες που έχουν αποθανατιστεί στον αέρα με studio flash ή κόντρα στον ήλιο να αιωρούνται στο γαλαξιακό στερώμα. Η ποικιλία τεράστια και η συνέπεια αυτών των εικόνων -που λίγοι φωτογράφοι σκέφτονται- καθοριστική και δύσκολα αναστρέψιμη : το κοινό παραπληροφορείται και πιο σημαντικό, το κοινό εκπαιδεύεται σ’ αυτές και ο φωτογράφος ακούσια ή μη, επεξεργάζεται όλο και πιο απίθανες εικόνες για να ξεχωρίσει και να ανταπεξέλθει στον ανταγωνισμό των social media. Αναγνωρίζοντας και συνειδητοποιώντας οτι η σχέση αυτή είναι αμφίδρομη είναι ένα πρώτο βήμα για τους επίδοξους φωτογράφους να θέσουν το όριο εκείνο που όχι μόνο καθορίζει τι μπορεί να προσφέρει η αστροφωτογραφία στην συλλογική συνείδηση και φαντασία αλλά μπορεί να ξεκαθαρίσει και την σχέση που χτίζει ο φωτογράφος ή ο εικονοπλάστης με το κοινό του.

Η παραπάνω διαπίστωση μας φέρνει αντιμέτωπους με ένα γεγονός που απασχόλησε πολλά φωτογραφικά ρεύματα κατα την διάρκεια της εξέλιξης της φωτογραφικής τέχνης, την ικανότητα δηλαδή της φωτογραφικής μηχανής να καταγράφει την πραγματικότητα του κόσμου που μας περιβάλλει. Από τις απαρχές της εμφάνισης της η φωτογραφία διαδόθηκε γιατί αντίθετα με τα υπόλοιπα απεικονιστικά μέσα η πρώτη της ύλη είναι πάντα ο πραγματικός κόσμος. Παράλληλα όμως το μέσο πέρα από το ντοκουμεντιστικο χαρακτήρα του, εξερευνείται και για την ικανότητα του να εκφράζει την οπτική του καλλιτέχνη, την αισθητική του, τον εσωτερικό του κόσμο εν τέλη. Η φωτογραφία ως μαρτυρία ήδη δέχεται χτυπήματα από πολύ νωρίς. Είτε σαν φάρσες είτε σαν εργαλεία προπαγάνδας διάφορες φωτογραφίες χρησιμοποιήθηκαν είτε για να εξαπατήσουν είτε για να πείσουν το κοινό οτι τα γεγονότα που περιγράφουν είναι πραγματικά ξεγελώντας ακόμα και δύσπιστους ανθρώπους των επιστημών. Στο κομμάτι της τέχνης η φωτογραφία περνά μέσα απο τον πικτοριαλισμό, στον νατουραλισμό, στον ντανταισμό και στην “καθαρή” διευρύνοντας την ικανότητα των καλλιτεχνών να εκφραστούν και να παράλληλα να αποδείξουν πως ο κάθε άνθρωπος συλλαμβάνει την έννοια της πραγματικότητας διαφορετικά.

Έχοντας τα παραπάνω σαν εισαγωγή, ερχόμενοι στο σήμερα, εύκολα διαπιστώνει κανείς πως η φωτογραφία έχει χάσει καθολικά την εμπιστοσύνη του κοινού πως το καταγραφόμενο είναι αληθινό γεγονός. Ακόμα και ο ποιό άσχετος πλέον αντιμετωπίζει οποιοδήποτε είδος φωτογραφίας σαν αποτέλεσμα του photoshop και όχι των φωτογραφικών μηχανών και του φωτογράφου. Εν μέρη έχει δίκιο αλλά το σημαντικό είναι οτι εκφράζει την πεποίθηση πως ακόμα και οι ελάχιστα επεξεργασμένες εικόνες δεν του δείχνουν την πραγματικότητα καθώς και οτι το μέσο παραγωγής των εικόνων έιναι άλλο από το μέσο σύλληψης τους. Εισάγωντας τις παραπάνω σκέψεις στην αστροφωτογραφία τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα τόσο για τον θεατή όσο και για τον επίδοξο φωτογράφο καθώς το συγκεκριμένο είδος με τις τελευταίες δυνατότητες των φωτογραφικών μηχανων μολις τα τελευταια λιγα χρόνια αρχίζει να αποκτά mainstream χαρακτήρα.

Το πρόβλημα γίνεται ακόμα πιο βαθύ καθώς η αστροφωτογραφία έχει πολλές τεχνικές ιδιαιτερότητες που διαφοροποιούν το παραγόμενο αποτέλεσμα. Που μπορεί να εισαχθεί η έννοια του φυσικού ή του πραγματικού στο εν λόγο είδος που ήδη απο το κλίκ και μόνο το αποτέλεσμα διαφέρει σημαντικά απο αυτό που μπορεί να συλλάβει το μάτι μας; Ορθά μπορεί κάποιος να ισχυριστεί πως η αστροφωτογραφία είναι ένας κόσμος πέρα από τον φυσικό κόσμο που μπορούμε να αντιληφθούμε, ένας τόπος ονειρικός αν όχι παραμυθένιος. Άλλη φωτογραφία βλέπει κανείς του γαλαξία από περιοχή με φωτορύπανση και αλλη από σκοτεινό ουρανό. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά οι μονταρισμένες φωτογραφικές μηχανές για αστροφωτογραφία εισάγουν ακόμα ένα επιπλέον στοιχείο που ναι μεν έχει επιστημονική αξία καθως τονίζει τις περιοχές πλούσιες σε υδρογόνο αλλά παράγει μια ακόμη πιο διαφορετική από την συνηθισμένη εικόνα του νυντερινού ουρανού. Χρήση φίλτρων φωτορύπανσης, tracker, τεχνικών όπως πολλαπλες λήψεις για stacking και ο συνδιασμός αυτών αν και έχουν σαν σκοπό το να ξεπεράσουν τεχνικούς περιορισμούς της κάμερας ή του περιβάλλοντος παράγουν επίσης διαφορετικές εικόνες. Όλα αυτά πριν καν ξεκινήσουμε την επεξεργασία που υποτίθεται οτι είναι και η αιτία της μη ρεαλιστικής απόδοσης. Διαφαίνεται πως δεν μπορούμε να έχουμε μια ξεκάθαρη τοποθέτηση για την έννοια του ρεαλισμού κατα την λήψη ωστόσο δεν νοείται αστροφωτογραφία αν δεν ακολουθούνται οι φυσικοί νόμοι είτε αυτοί αφορούν τον εξοπλισμό και τις δυνατότητες του, είτε τα φυσικά φαινόμενα. Αυτό είναι άλλωστε το εργαλείο με το οποίο ξεσκεπάζονται οι περισσότερες ψηφιακές συνθέσεις. Γιατί όμως όλο και περισσότεροι καταφευγουν σ αυτές;

Δεν είναι παράλογο να πούμε πως η αστροφωτογραφία τοπίου είναι από τα δυσκολότερα είδη φωτογραφίας καθως δοκιμάζει τόσο τον φωτογράφο όσο και τα όρια του εξοπλισμού του. Ατελείωτες ώρες μέσα στην νύχτα, εκτεθειμένος στις καιρικές συνθήκες, με ένα σορό εξοπλισμό, ενδελεχή προγραμματισμό, scouting την ημέρα ωστε να βρεθεί η ιδανική σύνθεση, πολική ευθυγράμμιση στην περίπτωση του tracker, πολλαπλές λήψεις και εφαρμογές τεχνικών και όλα αυτα με την προυπόθεση οτι οι καιρικές συνθήκες συνεργάζονται μαζί του. Δεν χρειάζεται κάτι παραπάνω για να καταλάβουμε γιατί πολύς κόσμος καταφεύγει στις συνθέσεις. Το γιατί καταφευγει σε μη ρεαλιστικές αποδώσεις του ουρανού εκτός απ όσα αναφέραμε στην εισαγωγή μας για τα social media πρέπει να παραδεχτούμε πως κύριος λόγος είναι η άγνοια και δευτερευόντος η εξυπηρέτηση του καλλιτεχνικού οράματος.

Ας δούμε αν η ανάλυση των επιμέρους τρόπων επεξεργασίας ή λήψης θα μπορούσαν να φωτίσουν επιπλέον το ζήτημα.

• Οι “καθαροί”. Αν και ελάχιστοι, πιθανότατα και οι πιο φανατικοί, αρνούνται οποιαδήποτε χρήση επεξεργαστικών προγραμμάτων, τραβάνε συνήθως σε jpeg, μονές λήψεις. Δεν λείπει από την κατηγορία και η χρήση αναλογικών μηχανών με φιλμ. Αν και το jpeg format είναι το προαποφασισμένο photoshop της κάθε εταιρίας φωτογραφικων μηχανών δεν φαίνεται να το αντιλαμβάνονται.

• Blend πολλαπλών ληψεων για stacking, focus stacking, exposure blending, tracking με σκοπό την υπέρβαση της φωτορύπανσης ή τους περιορισμούς του εξοπλισμού.

• Blend/composite διαφορετικών ωρών ή εποχών στο ίδιο κάδρο. Επίσης μίξη φακών στο ίδιο θέμα.

• Composite εντελώς διαφορετικών φωτογραφιών μεταξύ τους.

Οι περισσότεροι αστροφωτογράφοι που προέρχονται από αστρονομικές κοινότητες συνήθως απαντώνται στην πρώτη και δεύτερη κατηγορία. Αυτό δεν σημαίνει οτι δεν εφαρμόζουν και τις υπόλοιπες. Η διαφόρά είναι ότι οι συνθέσεις τους δεν είναι παράλογες. Γνωρίζουν αρκετά πράγματα για τον ουρανό και οι λήψεις τους είναι σχεδόν πάντα νυχτερινές, ακολουθόντας τους φυσικούς νόμους παραμένοντας πιστοί στην καταγραφή τους αλλά πολλές φορές στερούνται αισθητικής. Απο την άλλη όσοι μέσω των συνθέσεων απεικονίζουν τον ουρανό όπως τους βολεύει είτε με αφορμή την αισθητική είτε την άγνοια αποτυγχάνουν να αποδώσουν μια εικόνα του που ακολουθεί στοιχειώδεις φυσικούς κανόνες. Πως μπορούμε να φέρουμε κοντά τα δύο άκρα;

Oι πρώτοι πάσχουν στο να αποδώσουν το τοπίο. Τους ενδιαφέρει πιο πολύ το ουράνιο σώμα που απεικονίζουν παρά το τοπίο, το οποίο γίνεται στην σύνθεση ο αδύναμος κρίκος. Η λογική πίσω απο αυτό είναι οτι εφόσον η μονή λήψη τους δεν αποδίδει ιδιαίτερες λεπτομέρειες στο τοπίο είναι πιο “φυσική” καταγραφή. Δεν χρειάζεται να αναλύσουμε ιδιαίτερα οτι ο συλλογισμός τους είναι λανθασμένος. Από την στιγμή που διαλέγουν να καταγράψουν τον ουρανό σε ενα συγκεκριμένο μέρος “οφείλουν” να αποδώσουν εξίσου δυναμικά και το επίγειο μέρος του κάδρου τους. Θα χρειαστεί σίγουρα πιο πολύ δουλειά αλλά θα έχουν πλησιάσει στο καλλιτεχνικό μέρος της αστροφωτογραφίας τοπίου.

Οι δεύτεροι είτε στην προσπάθεια τους να ξεχωρίσουν είτε απο άγνοια οδηγούνται σε υπερφυσικές απεικονίσεις του ουρανού ή του τοπίου. Το παραγόμενο αποτέλεσμα μπορεί να είναι “καλύτερο” αισθητικά αλλά δημιουργεί πραγματολογική ασυνέχεια με τον φυσικό μας κόσμο συντελώντας στο φωτογραφικό μάτριξ από το οποίο κατακλυζόμαστε. Το μόνιμο αντεπιχείρημα είναι οτι το συγκεκριμένο είδος αποτελεί μέρος του οράματος του καλλιτέχνη, ή οτι η Τέχνη δεν είναι η ξερή απεικόνιση του κόσμου αλλα η ερμηνεία του, η απόδοση του μέσα απο τα προσωπικά μας φίλτρα, πράγμα που είναι απόλυτα θεμιτό και ορθό αλλά δεν μπορεί να το επικαλεστεί ο καλλιτέχνης που σπρώχνει στο κοινό του, την εμπνευσή που είχε στον υπολογιστή ως το κάδρο που αποθανάτησε μια νύχτα σκαρφαλώνοντας σε ένα βουνό… Επιπλέον το μέσο παραγωγής έχει αλλάξει, είναι περισσότερο ο υπολογιστής παρά η φωτογραφική μηχανή, είναι περισσότερο εικόνα παρά φωτογραφία. Η μόνιμη επίκληση οτι ο Ansel Adams ο υπέροχος αυτος φωτογράφος τοπίου περνούσε ατελειωτες ώρες στον σκοτεινό θάλαμο κάνοντας dodge & burn στις φωτογραφίες του πάλι δεν είναι ένα πειστικό επιχείρημα καθότι οι φωτογραφίες του ήταν απολύτα φυσικές και γιατί ο ιδιος πίστευε οτι λίγοι άνθρωποι πιστευουν τους πίνακες αλλά όλοι πιστευουν τις φωτογραφίες”. Γιατί η φωτογραφία διαφέρει απο την ζωγραφική για τον απλό λόγο οτι το κοινό πιστευει οτι αυτο που βλέπει “πραγματικά” συνέβει. Αυτό δεν σημαίνει οτι πρέπει οι συνθέσεις να σταματήσουν να υπάρχουν. Αντιθέτως σημαίνει πως πρέπει οι δημιουργοί να είναι ειλικρινείς και περήφανοι για την τέχνη της ψηφιακής σύνθεσης. H γνώση των φυσικών νόμων που διέπουν την αστροφωτογραφία εκ μέρους τους θα ήταν παραπάνω απο θεμιτή και θα υπηρετούσε πολύ καλύτερα τόσο την τέχνη τους όσο και το κοινό τους αν αναγνωρίσουν οτι και οι ίδιοι αποτελούν συνδιαμορφωτές του φωτογραφικού ασυνειδήτου μας.

Συνοψίζοντας τις σκέψεις μου για τις Συνθέσεις/composites στην αστροφωτογραφία τοπίου θα ήθελα να πω πως σε καμία περίπτωση δεν έχω καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα και συνεχίζει να με απασχολεί κάθε φορά που κλικάρω την φωτογραφική μηχανή είτε το ποντίκι του υπολογιστή. Θαρρώ πως είναι ευθύνη του κάθε φωτογράφου να αναφέρει αν η εικόνα που μας προσφέρει είναι το κάδρο μιας στιγμής του τόπου που επισκέφτηκε ή αν είναι αποτέλεσμα της έμπνευσης του με την χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Όπως και να χει η εικόνα είτε θα μας συγκινεί είτε όχι, αλλα δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που παρακινούνται να επισκεφτούν μέρη που πρωτοαντίκρυσαν σε φωτογραφίες μόνο και μόνο για να δοκιμάσουν την απογοήτευση οτι αυτό που είδαν σχεδόν δεν υπάρχει. Όπως δεν είναι λίγοι και αυτοί που συνεχίζουν να αναπαράγουν εικόνες του ουρανού γεμάτες παρανόηση. Κάθε φωτογράφος πρέπει να συνειδητοποιήσει πως εκτός από δημιουργός φέρει και την ευθύνη αφού ακούσια ή εκούσια εκπαίδευει το κοινό του. Η μελέτη του ουρανού και η ορθή απεικόνιση του, είτε σε απλή μίξη, είτε σε composites, πρέπει να προκρίνεται απο κάθε επίδοξο αστροφωτογράφο όχι μόνο για χάρη της αληθοφάνειας αλλά και για την συνειδητοποίηση του φωτογραφικού του αντικειμένου. Είναι η γνώση για τα ουράνια σώματα, οι αποστάσεις τους, το υλικό από το οποιο αποτελούνται, που δίνει ικανοποιήση στην αστροφωτογραφία τοπίου και μπορεί να μεταλαμπαδεύσει την έμπνευση και την αναγκαιότητα να βρίσκουμε σκοτεινούς ουρανούς σε μια εποχή που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν, μην επιτρέποντας στους ανθρώπους να έχουν την ευκαιρία που είχε κάθε άνθρωπος που περπάτησε πάνω στην γη πριν από αυτούς: να σταθεί στην νύχτα σηκώνοντας το κεφάλι ψηλά και να προσπαθήσει να συνειδητοποιήσει ποιός είναι κ που βρίσκεται.

βιβλιογραφία-αναφορές

• “ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ 1839-1975“ Άλκης Ξανθάκης

• THE IMPLICIT LIE Rodney Lough Jr.

• Realism and Honesty in Photography Tim Parkin

• What Fake Astrophotography Can Teach Us Mark Hanna